γράφει ο καθ.: Ελευθέριος Καραγιάννης (μουσικολόγος)
Διοργάνωση: Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης (Κ.Ο.Θ.)
Συμμετοχή: Moυσικό Γυμνάσιο Ηγουμενίτσας
Τάξη: Α’ Γυμνασίου
Ώρες προβολής του live streaming: 11.30-12.40
Ώρες προετοιμασίας: 2
Υπεύθυνοι καθηγητές: Καραγιάννης Ελευθέριος, Κυριακούλης Διονύσιος-Ιωάννης
Σήμερα Πέμπτη 15 Φεβρουαρίου και ώρα 11.30 π.μ. η Α΄ τάξη του Μουσικού Γυμνασίου Ηγουμενίτσας συμμετείχε ενεργά σε διαδραστική ζωντανή εκδήλωση (live streaming) που διοργάνωσε στο πλαίσιο Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης (Κ.Ο.Θ.) Ο τίτλος της εκδήλωσης ήταν: «H Συμφωνία του Αποχαιρετισμού του Haydn: όταν γεννήθηκε η συμφωνική μουσική», αφιερωμένη στον Αυστριακό συνθέτη Γιόζεφ Χάυντν (1732-1809).
Το πρόγραμμα παρουσίαζε τον πατέρα της συμφωνικής μουσικής Γιόζεφ Χάυντν μέσα από την περίφημη «Συμφωνία του Αποχαιρετισμού». Ιδιοφυής και καινοτόμος με μνημειώδη αίσθηση του χιούμορ, στοργικός για τους συναδέλφους του, o Χάυντν δημιούργησε τις βάσεις για την πορεία της κλασικής μουσικής, εντάσσοντας στη δημιουργία τους τις ιδέες του Διαφωτισμού. Η συμφωνία αυτή, εκτός από ένα μουσικό αριστούργημα, αποτελεί ίσως και τον πρώτο ιστορικά τρόπο διεκδίκησης εργασιακών συνθηκών στον χώρο της μουσικής, ενδεικτικό των εννοιών του ανθρωπισμού και της δημοκρατίας που πλάθονταν ήδη στο διανοητικό περιβάλλον της εποχής.
Πριν ξεκινήσει η εκδήλωση, κρίθηκε απαραίτητο να γίνει αναφορά στη βιογραφία του συνθέτη, παρακολουθώντας ένα σύντομο εκπαιδευτικό βίντεο, υποτιτλισμένο στα ελληνικά από τον καθηγητή κ. Κυριακούλη Διονύσιο-Ιωάννη, σχετικά με την εποχή που έζησε, τα νεανικά του χρόνια, την περιοδεία στο Λονδίνο και την εγκατάστασή του στη Βιέννη, δίνοντας έμφαση και στην πλούσια συνθετική του παραγωγή (εργογραφία). Στη συνέχεια ο όρος Συμφωνία ορίστηκε και κατανοήθηκε επαρκώς με τη χρήση μουσικού λεξικού από τους μαθητές και συνδέθηκε ιστορικά με τη γέννηση της ορχήστρας (συμφωνική μουσική). Τέλος, έγινε μορφολογική αναφορά στην κλασική μορφή της σονάτας.
Η ζωντανή προβολή ξεκίνησε με τον κ. Χάρδα ο οποίος αφηγήθηκε την ιστορία-θρύλο της Συμφωνίας του Αποχαιρετισμού στην οποία οφείλει τη δημοτικότητά της. Σύμφωνα με αυτήν, οι μουσικοί της αυλής του πρίγκηπα Nikolaus (I) Esterházy ήταν υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν τις οικογενειακές τους εστίες καθ’ όλην την διάρκεια του καλοκαιριού του 1772, για να τον υπηρετήσουν στην γεωγραφικά απομονωμένη αυλή της Eszterháza και καθώς όμως ο πρίγκηπας επιθυμούσε ειδικά την χρονιά εκείνη να παρατείνει για κάποιο διάστημα την παραμονή του μακριά από την Βιέννη, οι μουσικοί, θορυβημένοι, απευθύνθηκαν στον αρχιμουσικό τους Haydn. Τότε, ο συνθέτης συνέλαβε την ιδέα να συνθέσει μια συμφωνία κατά την πρώτη εκτέλεση της οποίας, ενώπιον του πρίγκηπα, οι μουσικοί έσβηναν ένας-ένας τα κεριά των αναλογίων τους και αποχωρούσαν. Φημολογείται λοιπόν ότι το «μήνυμα» των μουσικών έγινε αντιληπτό από τον ηγεμόνα, ο οποίος την αμέσως επόμενη ημέρα έδωσε τελικά την πολυπόθητη εντολή της αναχώρησης από την Eszterháza. Οι μαθητές έδειξαν έντονο ενδιαφέρον για την πρωτοτυπία του έργου, δηλώνοντας στον παρουσιαστή τον θαυμασμό τους.
Ο παραπάνω «θρύλος» που περιέβαλε το έργο λειτούργησε πάντως θετικά ως προς την διάδοσή του, αφού η Συμφωνία του Haydn «αρ. 45» κατέστη η μοναδική σχεδόν που κατέλαβε από νωρίς και διατήρησε μια σταθερή θέση στο συναυλιακό ρεπερτόριο από τον 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας.
Η χαριτωμένη αυτή ιστορία είναι εμφανώς επηρεασμένη από τη ρομαντική εικόνα του συνθέτη. Στην πραγματικότητα και η ίδια η προσωνυμία «του αποχαιρετισμού» που συνοδεύει κατά κανόνα τη Συμφωνία, δεν ανάγεται στον ίδιο τον Haydn, ούτε καταγράφεται στην πρωτότυπη παρτιτούρα, παρά εμφανίζεται για πρώτη φορά σε γαλλικά αντίγραφα και εκδόσεις του έργου της δεκαετίας του 1780.
Στη συνέχεια η ορχήστρα ερμήνευσε το εναρκτήριο πρώτο μέρος της Συμφωνίας (ένδειξη μέτρου: Allegro assai). Το μέρος διαθέτει αρκετές δομικές ιδιαιτερότητες που δεν ανταποκρίνονται στις γνωστές θεωρήσεις για την μορφή της κλασικής σονάτας. Ο κ. Χάρδας αναφέρθηκε με λεπτομέρειες σε αυτήν την «απόκλιση», σχολιάζοντας την έκθεση που είναι «μονοθεματική», δηλαδή το θεματικό της περιεχόμενο ανάγεται εξ ολοκλήρου σε ένα ρυθμικό μοτίβο ογδόων, σε κατιούσες συγχορδίες με αρπέζ και στη βηματική κίνηση φθόγγων μεγάλης διάρκειας.
Εν συνεχεία ακολούθησε το αργό δεύτερο μέρος (ένδειξη μέτρου: Adagio), γραμμένο επίσης σε τριμερή μορφή σονάτας, που με την άκρως λειτουργική του ενορχήστρωση «συνεπήρε» την πλειοψηφία των μαθητών δίνοντας ένα αυθόρμητο και ζεστό χειροκρότημα!
Το τρίτο μέρος, το Μενουέτο (ένδειξη μέτρου: Allegretto), είχε συνολικά σύντομη χρονική διάρκεια, ίσως εξαιτίας και της (δύσχρηστης) τονικότητας που είναι γραμμένο (Φα δίεση μείζονα). Η μορφή του είναι τριμερής και περιλαμβάνει ενδιάμεσα και το Τρίο που διατηρείται στην ίδια τονικότητα και μάλιστα ξεκινά αλλά και ολοκληρώνεται με μιαν άκρως σολιστική ιδέα «επίδειξης» των δύο κόρνων. Οι μαθητές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο χάλκινο μουσικό όργανο διατυπώνοντας τις όποιες ερωτήσεις και απορίες τους σχετικά με την ορχηστρική χρήση του οργάνου, τη μουσική του έκταση, κτλ.
Στο τέταρτο μέρος του έργου με τον τίτλο Finale (ένδειξη μέτρου: Presto) είχαμε επαναφορά του ορμητικού χαρακτήρα και της ελάσσονας τονικότητας του πρώτου μέρους. Όπως αναφέρθηκε και στη ζωντανή αναμετάδοση, η ελάσσονα αυτή τονικότητα ακολουθεί με μικρές αλλαγές και με την απαραίτητη τονική αναπροσαρμογή των θεμάτων της εκθέσεως, και αντικαθιστώντας την κατακλείδα της με ένα συνδετικό πέρασμα φτάνει τελικά στη δεσπόζουσα (V) της αρχικής τονικότητας. Χάρη σε αυτό το τελευταίο, ο Haydn προβαίνει στη συνέχεια σε κάτι το καινοφανές: προσθέτει ένα πέμπτο, αργό μέρος (ένδειξη: Adagio), ως δεύτερο finale στον κατ’ αρχήν τετραμερή συμφωνικό σχεδιασμό του έργου, το οποίο μπορεί μεν σε τονικό επίπεδο να συνδέεται και να ολοκληρώνει το Presto, αλλά τόσο από θεματικής όσο και από δομικής απόψεως είναι τελείως ανεξάρτητο από εκείνο!
Σε αυτό λοιπόν το πέμπτο μέρος, σταδιακά αποχωρούν όλα σχεδόν τα όργανα της ορχήστρας! Μετά το τέλος της εκθέσεως, το πρώτο όμποε και το δεύτερο κόρνο σιγούν. Στη δεύτερη ενότητα, κατά τη διάρκεια της εμφάνισης του κυρίου θέματος, αποχωρεί το φαγκότο, ενώ στο τέλος του, γίνεται αποχώρηση και του δεύτερου όμποε με το πρώτο κόρνο. Στην ανάπτυξη που ακολουθεί πραγματοποιείται μετατροπία (αλλαγή τονικότητας) προς την δεσπόζουσα (V) της φα δίεση ελάσσονας, ενόσω τα κοντραμπάσα εγκαταλείπουν το σύνολο των εγχόρδων με δεξιοτεχνικές χειρονομίες. Ολόκληρη η τρίτη ενότητα τίθεται στη Φα δίεση μείζονα: το κύριο θέμα ακούγεται από τα υπόλοιπα έγχορδα (πλην των δύο κορυφαίων στις ομάδες των βιολιών), ενώ η ακόλουθη επανέκθεση του δεύτερου θέματος στερείται της συμμετοχής των τσέλων. Στην μετέπειτα ανάπτυξη του δεύτερου θέματος λαμβάνουν μέρος μόνον οι δύο εξάρχοντες βιολονίστες καθώς και μία βιόλα, η οποία ωστόσο σύντομα αφήνει μόνους τους δύο σολίστες, προκειμένου το μέρος να ολοκληρωθεί από δύο μονάχα βιολιά! Με τη σταδιακή λοιπόν αποχώρηση όλων σχεδόν των οργάνων, το κατ’ εξοχήν ορχηστρικό είδος της μουσικής του κλασικισμού μεταπίπτει εν τέλει στην ιδιαίτερη ηχητική ατμόσφαιρα της μουσικής δωματίου για έγχορδα. Αυτό το γεγονός του τελευταίο μέρους άφησε έκπληκτο το μαθητικό ακροατήριο που κατανόησε το ιδιαίτερο συνθετικό χιούμορ του Haydn!
Σε όλη τη διάρκεια της ζωντανής αναμετάδοσης, τα παιδιά αλληλεπίδρασαν με τον παρουσιαστή και την ορχήστρα μέσω του live chat comments, κάνοντας ενεργητική ακρόαση του έργου με παράλληλη καταγραφή σημειώσεων και ερωτήσεων.
Όταν ολοκληρώθηκε η ζωντανή προβολή, ο καθηγητής κ. Καραγιάννης Ελευθέριος ερμήνευσε στο πιάνο αποσπάσματα του έργου (από το Ι και II μέρος) στην πιανιστική εκδοχή τους, συγκρίνοντας με κριτική σκέψη τις δύο εκδοχές (ορχηστρική-πιανιστική). Στη συνέχεια έκανε μια σύντομη ανασκόπηση των όσων παρουσιάστηκαν μέσω προβολής εικόνων και powerpoint, απαντώντας σε όποια περαιτέρω ερωτήματα γεννήθηκαν από τους μαθητές. Τέλος, ακολούθησε συζήτηση ως προς τη σύνδεση της Συμφωνίας του Αποχαιρετισμού με τις έννοιες της δημοκρατίας και του ανθρωπισμού (Διαφωτισμός).
Οι μαθητές και οι μαθήτριες ενθουσιάστηκαν και διασκέδασαν με τη συγκεκριμένη εκπαιδευτική δράση, κυρίως γιατί όπως αποτυπώθηκε και στα έντυπα αξιολόγησης και στο φύλλο εργασίας που συμπλήρωσαν μετά την ολοκλήρωση, αλληλεπίδρασαν για πρώτη φορά ζωντανά με μια ορχήστρα από την τάξη τους, συνομιλώντας μαζί τους, διατυπώνοντας τις απορίες και ερωτήσεις τους και εξέφρασαν παράλληλα την επιθυμία τους για αντίστοιχες δράσεις στο μέλλον.
